خداوند، سرزمین‌آریا را بهترین‌سرزمینها آفرید
کهن‌ترین‌سند تاریخی‌در مورد مهاجرت‌و پیدایش‌اقوام‌آریایی، کتاب‌مقدس‌اوستاست‌که‌به‌شرح‌مندرج‌در آغاز کتاب‌حاضر، پیش‌از میلاد به‌وسیله‌ی‌زرتشت‌پیامبر ایرانی‌و با الهام‌از اهورامزدا آورده‌شده‌است. بنا به‌روایت‌آغاز وندیداد اوستا، اهورا مزدا سرزمین‌آریاویج (Arya Vej) را در بهترین‌مکانها آفرید. اما اهریمن‌بر ضد او قیام‌کرده‌سرمای‌سختی‌در آن‌سرزمین‌پدید آوردون‌به‌سبب‌سرمای‌شدیدوانبوهی‌جمعیت‌سکونت‌در آن‌دیار سخت‌و ناگوار بود، شهرهاومکانهای‌زیبای‌دیگری‌پدید آورد. به‌موجب‌مندرجات‌آن‌کتاب‌مقدس، در هفت‌کشور ایران‌شانزده‌ناحیه‌به‌وجود آمد:
1-آریاویج‌این‌ناحیه‌درسمت‌باختری‌دریای‌کاسپین واقع‌ومشتمل‌‌برقفقازیه‌وقسمت‌شمالی‌آذربایجان‌کنونی‌ایران ناحیه‌ی‌مزبور از جانب‌خاور به‌دریای‌سیاه‌و کاسپین و از باختر به‌دریای‌سیاه‌می‌رسد و در ازای‌آن‌یک‌هزار و پانصد کیلومتر است.
-2سغدیا سغدیان (Sogdiana) - در کتابهای‌فارسی‌هر دو نام‌قید گردیده‌است. این‌واژه‌در اوستا به‌صورت Sughda و همراه‌با کلمه‌ی‌گاوو (Gau) آمده‌است. دهارلز دانشمند فرانسوی« گاوو » راپایتخت‌سغدیان‌می‌داند. اما به‌عقیده‌ی‌دارمستز ، «گاوو» به‌زبان‌پهلوی‌یعنی‌دشت، و بنابراین‌از عبارت‌مورد اشاره‌ی‌اوستا، معنی« دشت‌سغد » مستفاد می‌شود که‌سراسر سبز و خرم‌و باغ‌و چراگاه‌و مزرعه‌بود. سغد در «دره‌ی‌زرافشان» و کاشکا دریا واقع‌شده‌وپایتخت‌آن‌درگذشته‌سمرقندبوده‌است‌که‌موّرخان‌آن‌را مارکاندا (Marcanda) نامیده‌اند. سمرقند در حمله‌ی‌مغول‌با خاک‌یکسان‌گشت‌و ساکنان‌آن‌همه‌به‌هلاکت‌رسیدند.
کاوشهای‌مهمی‌در خرابه‌های‌این‌شهر صورت‌گرفته‌و آثار گرانبهایی‌از آن‌به‌دست‌آمده‌است. مرکز شهر مزبور « ارک» نام‌داشت‌و در سده‌ی‌چهارم‌پیش‌از میلاد تمدّن‌بزرگی‌در آن‌تشکیل‌یافته‌بود. همچنین‌درخرابه‌های‌پنچیکانت (Pentchikent)اکتشافات‌بزرگی‌به‌عمل‌آمده‌است. شهر اخیر نیز که‌در دره‌ی‌زرافشان‌و در فاصله‌ی‌شصت‌و هشت‌کیلومتری‌سمرقند قرار گرفته‌بود، در سده‌ی‌هشتم‌میلادی‌در اثر هجوم‌اعراب‌ویران‌گردید. در مجاری‌آب‌این‌شهر تنبوشه‌های‌سفالین‌به‌کار رفته‌بوده‌است. از بناهای‌عمده‌ی‌پنچیکانت‌می‌توان‌دو معبد بزرگ‌را نام‌برد که‌یکی‌از آنها دارای‌تالار مربعی‌به‌مساحت‌هشت‌متر در هشت‌متر بوده‌و سقف‌آن‌برروی‌چهارستون‌قرار می‌گرفته‌است.معبدمزبوردرجانب‌شرقی‌بدون‌دیوارومنتهی‌به‌یک‌ایوان‌بوده‌ودرمقابل‌آن‌محوطه‌ای‌واقع‌شده‌بوده‌است. در و دیوارهای‌معبد دارای‌نقش‌و نگارهایی‌بوده‌که‌از لحاظ‌باستان‌شناسی‌جالب‌توجه‌و دقت‌است. در نقش‌یکی‌از دیوارها مردی‌روحانی‌به‌سوی‌محراب‌خم‌شده‌و چند نفر از جمله‌دو مرد دهقان‌در مراسم‌مذهبی‌حضور یافته‌اند. دیوار روبه‌رو تصویر چند شاهزاده‌ی‌سغدی‌را نشان‌می‌دهد. معبد دیگر در شمال‌شهر واقع‌شده‌و آن‌نیز دارای‌یک‌تالار بزرگ، چهارستون‌و یک‌دیوان‌است. یکی‌از نقوش‌دیوار این‌معبد صحنه‌ی‌سوگ‌سیاووش، نیمه‌خدای‌ایرانی، را نمایش‌می‌دهد.
یک‌دانشمند ایرانشناس‌شوروی‌در مورد سغد و پنچیکانت‌چنین‌می‌نویسد: میدان‌شهر پنچیکانت، شهرستان‌نام‌دارد. در بخش‌خاوری‌آن، بناها و کاخهای‌چندی‌کشف‌شده‌است. در تالار یکی‌از کاخها، صحنه‌های‌زیادی‌بر روی‌دیوار نقش‌گردیده‌است. در یکی‌از این‌صحنه‌ها، پادشاه‌بر تخت‌نشسته‌و چند شاهزاده‌ی‌سغدی‌و چند نفر دهقان‌در برابر وی‌ایستاده‌مشغول‌برگزاری‌مراسم‌جشنند. صحنه‌های‌دیگر نمایشگر گروهی‌است‌که‌به‌نواختن‌و رقص‌مشغولند.
از معابد سغدی‌و آثاری‌که‌از آنها کشف‌شده‌است‌چنین‌بر می‌آید که‌مذهب‌رایج‌در شهرهای‌سغد مزداپرستی‌بوده‌و سغدیان‌چهار آخشیج‌را مقدس‌می‌شمردند. آنها مردگان‌خود را در هوای‌آزاد و در دسترس‌لاشخواران‌قرار می‌دادند و پس‌از آنکه‌گوشت‌و گذشتگان‌توسط‌پرندگان‌خورده‌می‌شد، استخوآنهارا جمع‌آوری‌کرده‌در محفظه‌ی‌به‌نام‌استودان (Stodan) « مخفف‌استخواندان» قرار می‌دادند و محفظه‌ی‌مزبور را در اتاق‌یا زیرزمین‌نگاه‌می‌داشتند.
-3 بلخ‌یا باختر - بلخ‌در اوستا به‌صورت‌باختی (Bakhti) و در پارسی‌به‌شکل‌باختری‌آمده‌است. در اوستا برای‌این‌شهر دو صفت‌ذکر شده‌است: «من‌اهورامزداچهارمین‌کشوری‌که‌آفریدم‌بلخ‌زیباباپرچمهای‌برافراشته‌است. « دهالز » می‌گوید: نام‌بلخ‌در اوستا « باختی» قید شده‌است‌و بعداً به‌بلخ‌تبدیل‌یافته‌است. این‌شهر در خراسان‌کنونی‌واقع‌و مرکز مردم‌باختر بوده‌است. «بنا به‌گفته‌ی‌دارمستتر ، لفظ‌باختی‌و صفت‌زیبا مندرج‌در اوستا، در کتاب‌مسعودی‌به« بلخ‌الحسنا » ترجمه‌شده‌است. اکثر دانشمندان‌اوستاشناس‌محل‌بلخ‌را به‌طور مبهم‌در شمال‌خراسان‌می‌پندارند، در صورتی‌که‌خرابه‌های‌شهر مزبور در شمال‌افغانستان، نزدیک‌قصبه‌ای‌به‌همین‌نام، و در سر جاده‌ای‌واقع‌شده‌است‌که‌از کابل‌به‌بخارا می‌رود و تا رود آمودریا پنجاه‌کیلومتر فاصله‌دارد.
شهر بلخ‌مرکز سرزمین‌بلخ‌و پایتخت‌پادشاهان‌کیانی‌بوده‌است. این‌نام‌به‌یونانی‌باکتریان (Bactrian) خوانده‌شده‌و اسم‌قدیمی‌تر آن‌رازیاسپ‌است. بنابر مندرجات‌کتاب‌قاموس‌الاعلام، شهربلخ‌دردوران‌پادشاهی‌کی‌گشتاسب‌کیانی‌از شهرت‌بیشتری‌برخوردار بوده‌است. این‌شهر محل‌ظهور زرتشت‌و مرکز تبلیغات‌وی‌بود. بلخ‌از جوم‌مغولان‌گزند فراوان‌دید: در 617 به‌وسیله‌ی‌چنگیز و در 771 توسط‌تیمورلنگ‌با خاک‌یکسان‌گردید. باین‌ترتیب‌چنانچه‌بخش‌جنوبی‌سرزمین‌بلخ‌قدیم‌در شمال‌افغانستان‌و خراسان‌واقع‌شده‌باشد، قسمت‌شمالی‌آن‌در خاک‌جمهوری‌تاجیکستان‌امتداد دارد. مون‌گیت‌براساس‌کاوشهایی‌که‌توسط‌کاوشگران‌و باستان‌شناسان‌شوروی‌سابق‌در قسمت‌شمالی‌شهر موصوف‌صورت‌گرفته، چنین‌اظهارنظر می‌کند: «بلخ‌در بستر آمودریا واقع‌شده‌است‌و ساکنان‌آن‌نیاکان‌مردم‌امروزی‌تاجیک‌به‌شمار می‌روند. شهر مزبور یکی‌از امپراتوریهای‌دوران‌کهن‌آسیای‌مرکزی‌است. بخش‌اعظم‌سرزمین‌قدیم‌بلخ‌در تاجیکستان‌و ازبکستان‌شوروی‌و شمال‌افغانستان‌قرار گرفته‌است. در سال‌هیئت‌حفاری‌سغد و تاجیک‌در بخش‌کیقباد شاه، نزدیک‌قصبه‌ی‌کالای‌میر (Kalai Mir) کاوشهایی‌را آغاز نهادند. در اثر عملیات‌مزبور، ساختمانهایی‌مربوط‌به‌سده‌ی‌چهارم‌پیش‌از میلاد پدیدار شد که‌دارای‌حصاری‌بلند بود. از مطالعه‌ی‌وضع‌گورهاودفن‌مردگان‌چنین‌برمی‌آیدکه‌تاجیکهای‌دوران‌کهن‌از ساکنان‌بومی‌بلخ‌بوده‌در مدت‌چند هزارسال‌مشخصات‌خود را حفظ‌کرده‌اند. از حفریات‌بلخ‌چنین‌معلوم‌می‌شود که‌گرچه‌حمله‌ی‌اسکندر ذوالقرنین‌بدان‌سرزمین‌با کشتار ویرانی‌همراه‌بوده‌ولی‌پس‌از وی‌فرهنگ‌یونانی‌در بلخ‌رسوخ‌کرده‌است. در این‌شهر چند معبد بودایی‌کشف‌شده‌که‌یکی‌از آنها در نزدیکی‌قصبه‌ی« دره‌تپه» بوده‌است. در شهر « چاچی» - از شهرهای‌قدیم‌بلخ‌آثاریک‌تمدّن‌روستایی‌به‌دست‌آمده‌است‌که‌معلوم‌می‌دارد در سده‌ی‌دوم‌پیش‌از میلاد آهن‌را در کوره‌های‌بادی‌به‌مدد دم‌دادن‌نرم‌و به‌ادوات‌و ابزار تبدیل‌می‌کرده‌اند.
-4 سرزمین‌نیسایه‌یا پارت‌در نخستین‌فصل‌و ندیداد چنین‌آمده‌است: «من‌اهورا مزدا پنجمین‌کشوری‌که‌آفریدم، نیسایه‌است‌که‌در میان‌مرووبلخ‌قرارگرفته‌است.»پژوهشگران‌نتوانسته‌اندمشخص‌کنندکه‌نیسایه‌ی‌مندرج‌دراین‌متن‌با کدام‌ناحیه‌و سرزمینی‌منطبق‌است. بنا به‌توضیح‌آن، نیسایه‌ی‌مورد بحث‌غیر از شهر قدم« نیسا » در ماد است‌که‌اسبهای‌آن‌شهرت‌داشته‌و داریوش‌در آنجا « گئوماتا » را به‌هلاکت‌رسانده‌است. دهارلزمی‌گویدکه‌نیسایه‌در ده‌مرغاب‌واقع‌است. اما با باستان‌شناسان‌شوروی‌سابق‌محل‌شهر مزبور را کشف‌و معلوم‌کرده‌اند که‌این‌شهر نخستین‌پایتخت‌دولت‌پارت‌اشکانی‌بوده،و بدین‌ترتیب‌روشن‌می‌شود که‌منظور از «نیسایه»ی‌مندرج‌در اوستا همان‌سرزمین‌اصلی‌پارت‌بوده‌که‌پایتخت‌آن‌نیسایه‌در میان‌مرو و بلخ‌است.
مون‌گیت‌می‌نویسد: در جنوب‌جمهوری‌ترکمنستان‌کنونی، نزدیک‌ریگزار قره‌قوم، در دامنه‌ی‌کوه‌کوپت‌داغ (Kopetdag) و نزدیک‌قصبه‌ی‌باقر (Baguir) واقع‌در هیجده‌کیلومتری‌شمال‌شرقی‌شهر اشک‌آباد(عشق آباد)، ویرانه‌های‌دو شهر باستانی‌و جدید نیسایه‌به‌چشم‌می‌خورد. اومستد (Olmstead) دانشمند آمریکایی‌چنین‌می‌گوید: جلگه‌ی‌مرتفع« پارتیا » یا « پارتاوا » در جنوب«هیرکانی» یا «گرگان» واقع‌شده، از سمت‌شرق‌به« هراوا » یا « هرات» - که‌نام‌خود را از روی«هری» گرفته‌است‌امتداد داشته، و «پارت» به‌اضافه‌ی«هیرکانی» قلمرو فرمانروایی‌ویشتاسب‌کیانی‌بوده‌است.
-5سرزمین‌اوروا یا خوارزم‌در بند یا زده‌ی‌باب‌اول‌و ندیداد چنین‌آمده‌است: «هشتمین‌کشوری‌که‌اهورا مزدا برای‌سکونت‌ایرانیان‌آفرید، سرزمین‌اوروا (Ourva) است.
در اوستا برای‌این‌کشور باستانی‌مشخصاتی‌ذکر نشده‌است‌و از این‌جهت‌دانشمندان‌در باره‌ی‌آن‌زیاد بحث‌نکرده‌و با قید احتمال‌سخن‌گفته‌اند. به‌عقیده‌ی« دهارلز »، اوروا یکی‌از شهرهای‌ناشناخته‌و گمنام‌خراسان‌است. « ادوارد براون» شهر مزبور را با طوس‌در خراسان‌منطبق‌دانسته‌است. دارمستتربااستفاده‌ازبندهش‌کتاب‌زمان‌ساسانیان«اوروا» را همان‌شهرمیشان‌واقع‌در کنار فرات‌می‌داند.هیچ‌یک‌از این‌عقاید و نظریات‌درست‌به‌نظر نمی‌رسدامادانشمندان‌شوروی‌سابق‌درکاوشهای‌باستان‌شناسی‌خودآثارمهم‌شهر کهن‌اورغانج (Ourganedj) پایتخت‌سرزمین‌خوارزم‌راکشف‌کرده‌اند،واین‌همان«اوروا»است‌که‌زرتشت‌در اوستا از آن‌یاد کرده‌است.
خوارزم‌یک‌کشور باستانی‌و ایرانی‌و در نیمه‌ی‌سده‌ی‌هشتم‌پیش‌از میلاد در قلمرو فرمانروایی‌کوروش‌بزرگ‌قرار گرفته‌بوده‌است. بنابراین«اوروا» یا «اورغانج» پایتخت‌دولت‌خوارزم‌است‌و غالباً پایتخت‌را از لحاظ‌اهمیت، به‌جای‌کشور ذکر می‌کنند. تحقیقات‌باستان‌شناسی‌شوروی‌آثارپرارزشی‌از«خوارزم»و«اورغانج»به‌دست‌داده‌است. مون‌گیت‌می‌گوید: «در آغازسده‌ی‌دوازدهم‌میلادی‌اقوام‌مغول‌درآسیای‌مرکزی‌به‌حمله‌وهجوم‌پرداخته،شهرهای‌خوارزم‌راباخاک‌یکسان‌کردند و بیشتر مردم‌را به‌هلاکت‌رساندند. اما طولی‌نکشید که‌دوباره‌در خوارزم‌فعالیت‌آغاز و شهرها آباد شد». در سال‌میلادی‌یک‌هیئت‌بزرگ‌حفاری‌به‌سرپرستی‌تولستوف (Tolstov) دانشمند روسی‌در خوارزم‌به‌کار پرداخت‌و آثار ارزنده‌ای‌از شهرهای‌کهن‌آن‌به‌دست‌آورد که‌مهم‌ترین‌آنهامربوط‌به‌ویرانه‌های‌شهراورغانج‌پایتخت‌خوارزم‌بود. شهر مزبور در نزدیکی‌شهر کهنه‌ی‌اورغانج‌در ترکمنستان‌واقع‌شده‌و در مجاورت‌شهر « تاش‌قلعه» قرار دارد که‌در سال‌میلادی‌به‌دستور تیمورلنگ‌ساخته‌شده‌است. دردوران‌کوروش‌که‌بانبردهای‌پیروزمندانه‌ی‌خودمپراتوری‌بزرگی‌تشکیل‌داده‌بود - سرزمین‌خوارزم‌نیز در قلمرو فرمانروایی‌وی‌قرار گرفت. این‌کشوردرزمان‌کیانیان‌نیزدرتصرف‌ایرانیان‌بوده‌وایشان‌برآن‌سرزمین‌حکمرانی‌می‌کرده‌اند. ازشهرهای‌خوارزم‌ظروف‌و زینت‌آلات‌زیادی‌به‌دست‌آمده‌است‌که‌معلوم‌می‌دارد در دوران‌باستان‌اهالی‌آن‌با مصر و سوریه‌و نواحی‌مجاور دریای‌سیاه‌در داد و ستد بوده‌اند. در میان‌این‌آثار، تندیسهای‌کوچک‌سیاووش‌و آناهیتا (Anahita) - خداوند دریاها و نگاهبان‌آبها - جالب‌توجه‌است. در نزدیکی‌ریگزارقزل‌قوم‌شهری‌کشف‌شده‌که‌دور آن‌حصاربلندبرج‌وباروقرارداشته‌است‌دردرون‌حصارمزبورتالاربزرگی‌دیده‌می‌شودکه‌به‌وسیله‌ی‌یک‌پله‌به‌زیرزمین‌راه‌داشته‌و در آن‌زیر زمین‌خمره‌های‌سفالین‌متعدد جای‌داده‌شده‌بوده‌است. هرخمره‌به‌منزله‌ی‌گوری‌بوده‌است‌که‌استخوان‌مرده‌را در آن‌جای‌می‌داده‌اند. بر روی‌یکی‌از خمره‌ها تندیس‌یک‌مرد نشسته‌و بر آن‌کتیبه‌ای‌به‌زبان‌خوارزمی‌و خط‌آرامی‌مربوط‌به‌سده‌ی‌سوم‌پیش‌از میلاد قرار دارد که‌بر حسب‌ظاهر حاوی‌نام‌صاحب‌مجسمه‌است. بنا به‌نوشته‌ی‌بیرونی، خوارزم‌در ترکمنستان، در کنار آمودریا واقع‌شده‌است.
-6سرزمین‌رنگها یا رنها(Ranha)-به‌موجب‌بندبیست‌باب‌اول‌وندیداد،شانزدهمین‌کشوری‌که‌اهورامزدابرای‌سکونت‌ایرانیان‌آفریده، سرزمین‌رنگها یا رنها بوده‌که‌در سرچشمه‌ی‌رود رنگها واقع‌شده‌است. پژوهشگران‌برای‌تعیین‌و تشخیص‌محل‌و موقع«رنگها» تحقیقات‌زیادی‌به‌کار برده‌و طی‌آن‌کوشیده‌اند محل‌آریا ویج‌را که‌پیش‌از این‌از آن‌یاد کردیم، مشخص‌سازند. علت‌این‌امر آن‌است‌که‌در سایر بخشهای‌اوستا نام‌آریا ویج‌به‌دفعات‌ذکر گردیده‌و محل‌آن‌در مجاورت«رنگها» دانسته‌شده‌است. ابراهیم‌پورداود معتقد است‌که‌رود «رنها» همان« سیر دریا » یا « سیحون» و «آریا ویج» نیز در حدود خوارزم است.رود «رنها» که‌قدیمی‌ترین‌رود قفقازیه‌ی‌کنونی‌است، از باختر به‌جنوب‌جریان‌دارد و در نزدیکی‌مصب‌خود به‌رود ارس‌می‌پیوندد و نام‌کنونی‌آن«زنگا» است(در زبان‌پارسی‌حروف(ز) و (ر) به‌یکدیگر تبدیل‌می‌شود.(رود « زنگا » یا «رنها» رودی‌باستانی‌بوده‌ومانندارس‌تاکنون‌بسترخودراتغییرنداده‌است.باستان‌شناسان‌شوروی‌درکناراین‌رودتحقیقات‌وکاوشهای‌وسیعی‌به‌عمل‌آورده‌وآثارگرانبهایی‌کشف‌کرده‌اند.مون‌گیت‌می‌گوید:درنزدیکی‌ایروان‌وکناره‌ی‌غربی‌رود«زنگا»آثاری‌به‌دست‌آمده‌است‌که‌اززندگی‌ساکنان‌این‌محل‌در سه‌هزار سال‌پیش‌حکایت‌می‌کند.
-7 سایر سرزمینهای‌مورد بحث‌که‌همه‌از اهمیت‌به‌سزایی‌برخوردار بوده‌و در قلمرو شاهان‌پیشدادی‌و کیانی‌قرار داشته‌اند عبارتند از: مرو یا مرگیانا ، هرات، کابل، هیرکانی‌یا گرگان، هتومنت‌یا هلمند ، رخج، ری‌یاراگا ، ورنه‌یا گیلان، چخر یا چرغ‌و پنجاب‌هند.
